بحث استفاده از پلیمرهای زیست تخریب‌پذیر چند سالی است در جهان مطرح شده است. در ایران نیز گروهی از محققان با حمایت دانشگاه صنعیت شریف اقدام به تولید پلیمرهایی از ترکیبات نشاسته‌ای کرده‌اند.
ـ به عنوان نخستین پرسش، نسبت به معرفی خود و میزان تحصیلات خودتان توضیحاتی ارائه نمایید؟ در ضمن چه جایگاه در شرکت پارسا پلیمر شریف دارید؟
ذکایی: سعید زکایی هستم. مدیرعامل شرکت پارسا پلیمر شریف. کارشناس ارشد رشته مهندسی علم مواد از دانشگاه صنعتی شریف و متولد سال 1358.
دری مقدم: افسانه دری مقدم هستم. کارشناس R&D (تحقیق و توسعه) و مسئول قسمت کنترل کیفیت شرکت پارسا پلیمر شریف. کارشناس ارشد مهندسی مواد از دانشگاه صنعتی شریف و متولد سال 1363.
ـ در مورد ویژگی‌های خاص این محصول کمی توضیح می‌دهید؟ در واقع راجع به این محصول کدام اصطلاح مناسب‌تر است، کشف یا تولید؟
دری مقدم: در ایران این محصول به عنوان اختراع در حال گذراندن مراحل ثبت است.
ـ سابقه این محصول در سطح جهانی به چه صورتی است؟ آیا زمان زیادی از اختراع و کشف این محصول در ابعاد بین‌المللی می‌گذرد؟
دری مقدم: در سطح جهان برای نخستین بار در دهه 1970 میلادی بود که از نشاسته به عنوان فیلر (افزودنی) استفاده شد. این محصول خواص ایده‌آلی نداشت و به لحاظ تخریب‌پذیری نیز فاقد خصوصیات لازم بود. به همین دلیل طی پیشرفت‌هاییی که به وجود آمد، در سال 2006 میلادی آلیاژهایی از نشاسته، ترموپلاستیک و... ارائه شد. در حال حاضر محصولی که شرکت پارسا پلیمر شریف ارائه خواهد داد، از همین محصولات نوع دوم است. این محصول به طور معمول در سطح جهان محصولی جدید محسوب می‌شود.
گفته می‌شود که در صورت استفاده و بهره‌برداری صاحبان صنایع از این نوع محصولات، نیازی به خریداری ماشین‌آلات و تجهیزات مدرن و با قیمت تمام‌شده بالا ندارند. نکته مهم در هزینه‌های استفاده از این نوع محصول در فرآیند اجرایی و صنعتی است. هزینه تمام‌شده این محصول برای صاحبان صنایع به چه میزان است؟ آیا تمهیداتی برای پایین آوردن قیمت این محصولات اندیشیده‌اید؟
ذکایی: باید توجه داشت که مسئله موادی که جذب در طبیعت نمی‌شوند به عنوان یک مسئله‌ی مهم مطرح است. به عنوان نمونه در کشور امریکا، از سال 1990 برای هر شرکتی که در زمینه تولید پلاستیک کار می‌کرد یک مبلغی به عنوان مالیات وضع شده که این مالیات صرف تحقیقات در مورد پلاستیک و تولید مواد زیست تخریب‌پذیر می‌شود. از طریق این مالیت‌های تلاش کردند پلیمر را از موادی بسازند که آن مواد به طور طبیعی قابلیت جذب در محیط زیست را داشته باشند، یا سیستم‌هایی که قابلیت جذب در محیط را داشته باشند، با پلیمر ترکیب کنیم. پلیمرهای زیست تخریب‌پذیر نشاسته در واقع در این بخش قرار می‌گیرند.
تلاش‌های اولیه‌ای که در این راستا صورت گرفت، تلاش‌های خامی بود که فقط به عنوان پرکنندهف نشاسته را اضافه کردند. به این نیت که نشاسته در داخل پلیمر قرار بگیرد و نشاسته در محیط زیست تخریب شود و به تبع آن، پلاستیک هم تخریب شود. ولی این اتفاق نیفتاد. به این دلیل که نشاسته درون ساختار پلیمر احاطه شده توسط همان ساختار پلیمری محاصره شده و نمی‌تواند با خاک و هوا ترکیب و تخریب بشود. از سوی دیگر اضافه کردن به این شکل کیفیت محصول را به شدت تحت تأثیر منفی قرار می‌دهد. به همین دلیل در این دهه‌های اخیر تلاش زیادی شد که کشف شود، به چه شکل می‌توان نشاسته را وارد ساختار پلیمر کرد که در عین حال که قابلیت جذب در محیط زیست را دارا باشد، کیفیت محصول نیز افزایش پیدا کند.
به همین دلیل طی چند سال اخیر در جهان فعالیت‌های صنعتی سرعت زیادتری گرفته، البته این موضوع دلایل مختلفی دارد که از جمله می‌توان به نگرانی‌های روزافزون زیست محیطی و نگرانی درباره اتمام ذخایر نفتی اشاره کرد. اما مهم‌ترین مسئله محدودیت‌هایی است که کشورهای صنعتی دنیا علیه بکارگیری مواد پلاستیکی اعمال می‌کنند. به همین دلیل هم شرکت‌های صنعتی طی چند سال اخیر تلاش زیادی کرده‌اند که وارد تولید پلیمرهای زیست تخریب‌پذیر بشوند. در حقیقت مجموعه ما نیز در همین رستا تلاش کرده تا در همین حوزه‌ای که تریبی از نشاسته و پلیمر هست، وارد شود. بدین طریق کشورمان از مسیر جامعه جهانی عقب نخواهد ماند. تاکنون سعی کرده‌ایم اولاً محصول‌مان از خواص خوبی برخوردار باشد و در کنار این سعی کرده‌ایم این مواد را صنعت بسته‌بندی با ماشین‌آلات فعلی بتوانند تولید کنند و نیازی نباشد که ماشین‌آلات جدیدی خریداری کنند.
چند سالی است در ایران ظروف یکبار مصرف باب شده است، در مورد این ظروف چه برنامه‌ای دارید؟
ذکایی: درست است. اما باید توجه داشت همه این ظروف به شکلی بوده که شرکت متقاضی تولید باید ماشین‌آلات خاصی وارد کند که تولیدکننده با محدودیت‌های کیفیتی، محدودیت‌های کاربردی و خواصی دارند. هر نوع محصولی را نمی‌توان با این محصولات تولید کرد و تنها در حد ساختن لیوان‌ها و کیسه‌های یکبار مصرف یا ظروف غذای یکبار مصرف از آن‌ها استفاده می‌کنند. در حقیقت وقتی می‌خواستیم وارد این حوزه شویم به این صورت به مسئله نگاه کردیم که در صنعت بسته‌بندی ما سرمایه‌گذاری زیادی شده است. ما صنعت پتروشیمی را داریم و نمی‌توانیم آن را کنار بگذاریم. از طرفی اگر منابع کشاورزی وسیعی نداریم، اما منابع نفتی خوبی داریم و نمی‌توانیم محصولات نفتی را کاملاً نادیده بگیریم. اما بحث آلودگی محیط زیست بسیار جدی است و در همه جای دنیا به خصوص در ایران بسیار زیاد است. به این دلیل که ظروف را پس از استفاده خیلی راحت درون طبیعت رها می‌کنند و با این شرایط موجود دیدم جایگاه این مواد در کشور ما بسیار خالی است.
در این راستا وارد تعامل با دستگاه‌ها و ارگان‌های دولتی ذیربط شده‌اید؟ با شرکت‌های خصوصی چطور؟ آیا تعاملی با آن‌ها داشته یا قراردادی به امظاء طرفین رسیده است؟
ذکایی: هنوز با هیچ شرکت دولتی وارد مذاکره نشده‌ایم. محصول شرکت پارسا پلیمر شریف در حال تولید نیمه صنعتی است و هنوز به تولید انبوه نرسیده است. البته کارهایی را با برخی شرکت‌ها شروع کرده‌ایم. به گونه‌ای که نمونه‌های ما را تزریق کرده‌اند. اما باید بگویم این امر برای شرکت‌هایی که در حوزه صنعت بسته‌بندی فعالیت می‌کنند، نوعی تنوع محسوب می‌شود. چرا که می‌توانند تنوع محصولات خود را بالا ببرند و مدعی باشند که محصولات زیست تخریب‌پذیر دارند.
چرا تصور می‌کنید چنین مسئله‌ای می‌تواند برای صاحبان صنایع جذابیت بیشتری داشته باشد؟
ذکایی: می‌دانیم که محدودیت‌هایی برای استفاده از ظروف پلاستیکی در راه است و شرکت‌های بسته‌بندی همواره نگران این موضوع هستند که شامل چنین محدودیت‌هایی شوند و بازار خود ار به طور ناگهانی از دست بدهند. اما به این شکل می‌توانند اطمینان داشته ابشند که اگر نیاز بازار در آن حوزه بیشتر شد، بتوانند محصولات خود را ارائه کنند.
استفاده از ظروف یکبار مصرف نگرانی‌ها و دلمشغولی‌های متعددی را ایجاد نموده است. فارغ از مشکلات و معضلات زیست محیطی این محصولات، موضوع سرطان‌زا بودن این ظروف در تماس با مواد غذایی یا نوشیدنی‌ها نیز یکی از مسائل و موارد مطرح در خصوص معضلات استفاده از ظروف یکبار مصرف است. آیا محصول عرضه شده توسط شرکت پارسا پلیمر شریف توانسته است این دغدغه‌ها را مرتفع نماید؟ و آیا مصرف‌کنندگان می‌توانند در این خصوص اطمینان حاصل نمایند؟
مسئله سرطان زا بودن بیشتر مربوط به موادی است که با "پلی استایلن" ساخته می‌شوند و این مسئله در بحث پلیمرها مطرح می‌شود. در مجموع تنوع محصولات این شرکت در خانواده محصولاتی است که پایه "پلی‌اتیلن" و "پلی‌پروپیلن" دارند و پلیمر این مواد نیز ذاتاً سرطان‌زا نیست. گرچه همان موردی هم که گفته می‌شود سرطان‌زا است، مربوط به دمای بالا است؛ نه دمای محیط ولی چون پلیمر پایه‌ای که برای این ترکیب استفاده کردیم ذاتاً بی‌آزار است، بنابراین حتی زمانی که با ترکیبات نشاسته‌ای پیوند شیمیایی برقرار می‌کند، یک آلیاژ ترموپلاستیک شده‌ای درست می‌کند؛ به دلیل اینکه این محصول پایه طبیعی دارد کاملاً بدون خطر است و پلیمر پایه‌ای هم که تولید کردیم آن هم جزء محصولات بی‌خطر است.
از چه نشاسته‌ای برای این مواد استفاده می‌کنید؟ یعنی با توجه به اقلیم ایران چه نوع نشاسته‌ای مقرون به صرفه‌تر است؟
درٌی مقدم: نشاسته‌های مختلف، ساختارهای متفاوتی دارند. دلیل این امر نیز ساختار شیمیایی گوناگون آن‌هاست. در این موادی که ما درحال حاضر به صورت نیمه صنعتی تولید کرده‌ایم از نشاسته ذرت استفاده شده است.
به علت حجم وسیع زمین‌های کشاورزی که قابلیت کشت ذرت را دارند، نشاسته ذرت در کشور آمریکا از هر کشور دیگری در سطح جهان بیشتر است. در مجموع روی نشاسته‌های مختلف می‌توان کار کرد و نتیجه‌های متفاوتی هم گرفت ولی بیشترین چیزی که در این میان تاییدکننده است، بازاری است که در کشور هدف حاکم است. برای مثال در کشور تایلند از نشاسته "سوگو" استفاده می‌کنند. در حال حاضر هم همانطور که گفتم تولید نیمه صنعتی ما روی نشاسته ذرت بوده است.
و با توجه به وضعیت ایران شما کدام نشاسته را مناسب‌تر می‌دانید؟
به دلیل اینکه نشاسته ذرت در صنعت چسب و خوراک دام هم استفاده می‌شود و مصارف خوراکی هم دارد، بهترین نشاسته‌ای است که در حال حاضر در ایران موجود است. زمانی که "گلوتن" آرد ذرت را جدا می‌کنند، نشاسته آن باقی می‌ماند؛ بنابراین با توجه به بازاری که در ایران حاکم است می‌توان گفت نشاسته گندم و ذرت بیشترین احتمال استفاده را دارد.
اگر زمانی کشور با خشکسالی مواجه شود و قیمت محصولات کشاورزی افزایش یابد ـ اتفاقی که در کشور ما اصلاً نادر نیست ـ در آن صورت این افزایش قیمت روی این محصولات و بسته‌بندی‌های مواد غذایی هم تاثیرگذار خواهد بود. آیا این یک تهدید محسوب نمی‌شود؟
باید توجه داشت که این عدم ثبات خیلی بیشتر از آن‌که در محصولات کشاورزی ایران چشم‌گیر باشد، در صنعت پلاستیک کشور وجود دارد. به این معنا که قیمت مواد پلاستیکی به اندازه‌ای متغیر است که اگر چنین پیش‌بینی‌هایی را هم بخواهیم داشته باشیم، باز هم استفاده از این محصول به صرفه‌تر محسوب می‌شود.
و این مسئله آیا خطری برای مواد غذایی ما محسوب نمی‌شود به این دلیل که از منابع غذایی مردم استفاده می‌کنیم؟
باید این‌طور به موضوع نگاه کرد که گلوتنی که از آرد استخراج می‌شود در صنعت سوسیس و کالباس استفاده می‌شود. این موردی است که در کشور ما مصرف بسیار بالایی دارد و نشاسته‌ای که در این میان باقی می‌ماند به مقدار زیادی بی‌مصرف می‌ماند. جدای از اینکه بخش زیادی از این نشاسته در صنعت چسب و یا خوراک دام استفاده می‌شود؛ بخش زیادی از آن هم بی‌استفاده می‌ماند که می‌توانیم از آن بهره‌برداری کنیم. بنابراین ما از محصولی استفاده می‌کنیم که تا امروز مصرف خاصی نداشته است.
اما در مورد چاپ‌پذیری محصول، آیا ماده‌ای که تولید شده قابلیت چاپ‌پذیری قابل قبولی برای صنعت بسته‌بندی دارد؟ چون همانطور که می‌دانید این مسئله در صنعت بسته‌بندی اهمیت بسیار زیادی دارد.
از جمله مزایای این محصول همین نکته است که کاملاً قابلیت چاپ دارد.
یعنی هر چاپی با کیفیت خوب قابلیت استفاده برای این محصول را دارد؟
ذکایی: همانطور که کارشناسان صنعت چاپ اطلاع دارند، چاپ‌پذیری کاغذ از پلاستیک بهتر است؛ لذا می‌توان ساختار سطحی این محصول را به سمتی برد که چیزی میان کاغذ و پلاستیک باشد. بنابراین استفاده از این محصول در بخش چاپ بسته‌بندی اگر از مواد پلاستیکی سابق بهتر نباشد، به طور قطع ضعیف‌تر نخواهد بود.
وزن محصول چطور؟ چقدر نسبت به همان حجم پلاستیک سبک‌تر و یا سنگین‌تر است؟
چگالی آن تقریباً مشابه پلی‌اتیلن‌هاست. یعنی در حجم یکسان تقریباً وزن یکسان دارد؛ ولی مهم‌ترین مزیتی که می‌توان برای آن برشمرد این است که این مواد از نظر ظاهر بسیار شبیه به پلاستیک‌ها هستند و تفاوتی میان آن‌ها حس نمی‌شود.
در مورد نام این محصولات که "زیست تخریب‌پذیر" نام‌گذاری شده‌اند، فکر نمی‌کنید این نام‌گذاری کمی نامانوس باشد. پلاستیک را خیلی راحت پلاستیک خطاب می‌کردیم اگر مصرف این نوع محصول زیاد شود، به فکر اسم کوتاه‌تری نیفتاده‌اید؟
این کلمه برگردان یک کلمه انگلیسی است به نام "بایو دیوزبل" که کلمه کوتاهی است اما ترجمه فارسی آن به این صورت طولانی‌تر درآمده است.
در مجموع چه انتظاری از سازمان حفاظت از محیط زیست دارید؟ به این دلیل که محصول شما بیش از هر چیز یک محصول زیست محیطی است.
اگر خیلی کلی بخواهیم بگوییم که نفع شخصی در آن نباشد و به نوعی نفع جامعه را در نظر بگیریم سازمان محیط زیست باید کمک کند تا نظامی تشکیل شود که قوانین آن در نهایت به نفع محیط زیست باشد. یعنی به این سمت بروند که یکسری از محدودیت‌هایی را برای استفاده بی‌حد و حصر از پلاستیک‌ها در حوزه‌هایی که چندان نیازی به آن نیست اعمال کنند. در واقع امروز کوچک‌ترین خریدی که انجام می‌دهید یک پلاستیک بزرگ برای آن به شما می‌دهند و این فاجعه است. در حالی که مثلاً در کشور آلمان قیمت یک کیسه پلاستیک در حدود یک یورو است و یک پرواز داخلی در حدود 30 یورو که این به دلیل مالیات زیادی است که برای استفاده از پلاستیک‌ها وضع می‌شود و مصرف‌کننده مجبور می‌شود چندین بار از یک کیسه پلاستیک استفاده کند. اما در کشور ما پلاستیک به قدری ارزان است که راحت استفاده شده و دور انداخته می‌شود. یعنی ما نیاز به یکسری سیاست‌های محدودکننده از آن طرف و سیاست‌های حمایتی از این جهت داریم.
این سیاست‌های حمایتی را چگونه سیاست‌هایی می‌دانید؟
در سال 1990 دولت آمریکا برای شرکت‌هایی که از محصولات پلاستیکی استفاده می‌کردند، مالیات اضافی وضع کرد با این استدلال که شما برای محیط زیست هزینه ایجاد می‌کنید و بنابراین باید پول اضافی بدهید که در این میان صرف تحقیقات و حمایت از ساخت پلاستیک‌های زیست تخریب‌پذیر شود. بنابراین در ایران هم مسئله باید به گونه‌ای انجام شود که نه تنها شرکت ما که بقیه شرکت‌ها نیز ترغیب به سرمایه‌گذاری در این زمینه شوند.
اگر بخواهیم خیلی ملموس صحبت کنیم در مجموع پلاستیک زیست تخریب‌پذیر شما چقدر از پلاستیک‌های معمولی گران‌تر تمام می‌شوند؟
برنامه و تلاش ما این است که این اختلاف را به حداقل برسانیم. اما باید بگویم که این مسئله بسیار با تناژ و یا حجم تولید وابسته است. یعنی هر چه تولید بیشتر شود قیمت کاهش پیدا می‌کند. اختلاف قیمتی که ما در نظر داریم بوجود بیاوریم امیدواریم کمتر از 50 درصد بشود در حالی که در اروپا این اختلاف در حدود 2 تا 3 برابر قیمت پلاستیک است و سعی هم می‌کنیم به قیمت پلیمر خام برسیم که تفاوتی در قیمت وجود نداشته باشد. اما همانطور که گفتم این اتفاق مقدار زیادی هم به حمایت دولت وابسته است این که در اروپا شرکت‌ها یک مرتبه به سمت تولید این محصول هجوم آوردند به این دلیل نبود که دلشان به حال محیط زیست سوخته بود، بلکه طبیعت یک شرکت آن است که سودآوری خود را ببیند. اما الزاماتی که دولت‌ها وضع کردند به گونه‌ای بود که شرکت‌ها حس کردند منفعتشان در این است که به این سو حرکت کنند.
دستگاه‌های دیگر چطور؟ برای مثال شهرداری‌ها چگونه می‌توانند با شما همکاری کنند؟
بحث بازیافت اخیراً خیلی زیاد از سوی شهرداری‌ها مطرح می‌شود. اگر شهرداری به این مسئله کمک بکند در واقع هزینه‌های خود را کاهش داده است.
درٌی مقدم: بگذارید یک مثال برای شما بزنم، زمانی که ما برای معرفی محصولات شرکت در نمایشگاه ایران‌پلاست به سراغ شرکت‌های سازنده پلاستیک می‌رفتیم مدیرعامل یکی از شرکت‌هایی که در زمینه تولید پلاستیک فریزر و زباله کار می‌کرد به ما گفت: "این توضیحات را به من ندهید، من تا زمانی که قانونی را ملزم به استفاده از محصولات شما نکند، دلیلی نمی‌بینم که از این محصولات استفاده کنم" در واقع می‌خواهم بگویم متاسفانه یک چنین فرهنگی در جامعه صنعتی کشور وجود دارد بنابراین با چنین فرهنگی که وجود دارد در خیلی از موارد به الزامات و حمایت‌های دولتی نیاز داریم.
دولت اعلام کرده است که از طرح‌های ابتکاری در کشور حمایت می‌کند. در مورد طرح شما تاکنون اوضاع به چه منوال بوده است؟
ذکایی: ما در حال آماده‌سازی و ارسال طرح پیشنهادی خود هستیم و باید منتظر ماند و دید که دولت با این طرح چگونه برخورد می‌کند.
اما اگر دولت همه‌جانبه به موضوع نگاه نکند و حمایت‌هایش تنها به اعطای وام و تسهیلات ختم شود در مجموع نتیجه‌ای به جز بدهکار کردن صاحبان طرح ندارد. چون شرکت‌ها ملزم به استفاده از این محصولات نشده‌اند و مصرف‌کننده احساس نخواهد کرد که استفاده از این محصولات به سود خود آن‌ها خواهد بود.
در بعد تبلیغات و برای اقناع افکار عمومی، صنایع و... چگونه عمل کرده‌اید؟ به هر حال همه انتظارات را هم نمی‌توان از دولت داشت.
بسته به توان و ظرفیتی که این شرکت دارد، اقداماتی را شروع کرده‌ایم. مثل نمایشگاه‌هایی که شرکت کرده‌ایم و یا همایش‌هایی که برگزار کرده‌ایم. به هر حال همه این‌ها برای ما هزینه‌آور بوده است اما بخش‌های دیگر هم باید کمک کنند و به صورت زنجیره‌ای هم باید کمک کنند اما اینکه مجموعه ما بخواهد به تنهایی اقدام به تبلیغات در همه زمینه‌ها بکند از توان ما خارج است و در هیچ کجای دنیا هم یک شرکت به تنهایی همه این اقدامات را انجام نمی‌دهد.
خبرنگار: فرشید غضنفرپور